بانک های مرکزی با اهداف مختلفی اقدام به توسعه پول دیجیتال می‌نمایند، که از جمله آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
پاسخ به نیازمندی پرداخت های آتی در اقتصاد دیجیتال، بهبود کارایی ابزارهای پرداخت نوین، افزایش دسترسپذیری پول بانک مرکزی، مدیریت اثرات کاهش به‌کارگیری اسکناس در جامعه، توسعه ابزارهای پرداخت بین المللی با سایر کشورها،توسعه تاب آوری ابزارهای پرداخت،نیل به اهدافی خاص در حوزه سیاست گذاری پولی و در مواردی مدیریت مخاطرات ناشی از رواج پول های خصوصی.
این اهداف نهایتاً تعیین‌کننده بسیاری از مختصات پول های دیجیتال بانکهای مرکزی هستند. به‌عبارت‌دیگر طراحی اقتصادی، فنی و کسب‌وکاری پول دیجیتال بانکهای مرکزی تا حدود زیادی وابسته به اهدافی است که بانکهای مرکزی از توسعه پول دیجیتال دنبال می‌کنند.
نگاه بانک مرکزی
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران نیز در گام نخست، با هدف بسترسازی برای توسعه اقتصاد دیجیتال در کشور و پاسخ به نیازمندی های مربوط به حوزه پرداخت در اقتصاد دیجیتال، اقدام به توسعه ریال دیجیتال مینماید. همچنین انتظار میرود در این گام و به‌تدریج، منافعی همچون توسعه تاب آوری ابزارهای پرداخت، مدیریت اثرات کاهش به‌کارگیری اسکناس در جامعه، بهبود کارایی ابزارهای پرداخت نوین، افزایش دسترس پذیری پول بانک مرکزی و مدیریت مخاطرات ناشی از رواج پول های خصوصی نیز حاصل شود. همچنین پیشبینی میشود منافع جانبی دیگری نیز در اثر توسعه ریال دیجیتال تحصیل گردد که در سند ریال دیجیتال به آنها اشاره شده است.
نقش پول دیجیتال در اقتصاد دیجیتال
درخصوص نقش پول دیجیتال در اقتصاد دیجیتال باید گفت؛ باتوجه‌به شکل گیری مفهوم اقتصاد پلتفرمی در سالهای اخیر و پیشبینی حرکت به سمت اقتصادهای مبتنی بر زنجیره بلوک، تصور دنیای مبتنی بر توکن در حال شکلگیری بوده؛ به‌نحوی که هر موجودیت واقعی میتواند دارای مابه‌ازای دیجیتال در شکل توکن داشته و موجودیت های مجازی نیز هویتی مبتنی بر توکن داشته باشند.
در چنین فضایی استفاده از یک ابزار پرداخت متناسب با فضای اقتصادی ایجادشده جهت تامین امکان ارائه خدمات مالی به موجودیت‌های مبتنی بر توکن، نیازی اساسی تلقی گردیده و اساساً مفهوم اقتصاد دیجیتال به شکل کامل آن در چنین فضایی محقق خواهد شد.
بر همین اساس پیشبینی و بسترسازی مناسب بانک مرکزی برای ارائه پول و ابزار پرداخت مناسب جهت پاسخگویی به نیاز فضای اقتصاد دیجیتال توصیف‌شده، از اهمیت بسزایی برخوردار است؛ چراکه عدم‌پاسخگویی مناسب به این نیاز، استفاده از سایر انواع توکنهای خصوصی بهعنوان ابزارپرداخت را ترویج و حاکمیت پولی بانکهای مرکزی را با مخاطره مواجه مینماید.
چرایی پیاده سازی
از آنجا که فناوری مورد استفاده برای پیاده‌سازی ریال دیجیتال، رابطه نزدیکی با هدف بانک مرکزی از توسعه این محصول دارد، مختصراً به تبیین چرایی پیاده سازی ریال دیجیتال با استفاده از فناوری دفترکل توزیع‌شده اشاره می گردد. یکی از اهداف بانک مرکزی از توسعه این ابزار، فعال سازی ظرفیت برنامه پذیری پول، در ذیل کارکردهای اقتصاد دیجیتال است. اگرچه ارائه این خدمت درخصوص گونه های مختلفی از پول دیجیتال امکان‌پذیر است، لیکن فعال سازی این ظرفیت درخصوص پول مبتنی بر توکن منتشرشده ازطریق فناوری دفترکل توزیع‌شده و زنجیره بلوک، قابلیت توسعه کم‌هزینه‌تری داشته و تجارب متعدد پیاده سازی این ظرفیت روی انواع توکن های منتشر شده بر بستر این فناوری، موجود و در دسترس است.
همچنین بسترهای مبتنی بر فناوری دفتر کل توزیع‌شده به علت به‌کارگیری سازوکار اجماع در فرآیند تایید تراکنش‌ها، از امنیت بسیار بالایی برخوردار بوده و درعین‌حال به دلیل ثبت اطلاعات در قالب بلوک‌های اطلاعاتی پیوسته در این شبکه، امکان رهگیری هر نوع تغییراتی در زنجیره اطلاعاتی ثبت‌شده وجود دارد. این ویژگی‌ها در کنار سرعت قابل قبول این شبکه، و امکان فعال سازی ظرفیت های گسترده پردازشی ازطریق افزونگی مدیریت‌شده در زیرساخت‌ها، زنجیره بلوک را به عنوان یکی از مناسبت‌ترین بسترها جهت انتشار پول دیجیتال بانک مرکزی معرفی مینماید.
مولفه‌های طراحی ریال دیجیتال
مولفه های طراحی ریال دیجیتال با نظرداشت اهداف یادشده، در سه قالب اصلی اقتصادی، کسب‌وکاری و فنی تقسیم‌بندی‌شده و بر اساس اولویت، معماری کلان و زیرساخت مورد نیاز طراحی شده است.
میزان انطباق با الزامات اقتصاد دیجیتال، تعیین ناشر ریال دیجیتال، میزان مشابهت با ویژگی های اسکناس، نحوه مواجهه با عدم‌تعادل های احتمالی در منابع و مصارف بانکها، نحوه ایجاد فرصتهای جدید سودسازی برای بانکها، دامنه توزیع جغرافیایی، حوزه و هدف کاربرد، سازوکار انتشار و توزیع، میزان شفافیت و گمنامی تراکنش و سطح حریم خصوصی کاربران، سازوکارهای مورد نیاز تسویه‌های احتمالی، وجود یا عدم‌وجود نرخ سود و کارمزد، تبدیل پذیری به سایر شکل های متداول پول، نوع زیرساخت زنجیره بلوکی مورد نیاز، تعیین فرآیند تایید تراکنش و اجماع، چگونگی پشتیبانی از قراردادهای هوشمند، قابلیت انتشار توکنهای مختلف، سازوکار ثبت و نگهداری اطلاعات در دفتر کل و مقیاس‌پذیری خدمات قابل ارائه از مهم‌ترین مولفه های طراحی ریال دیجیتال بانک مرکزی هستند.
مولفه فرعی دیگر ضروری
البته علاوه بر مولفه های کلیدی، چندین مولفه فرعی دیگر نیز برای طراحی مدنظر قرارگرفته است، تا زیرساخت طراحی‌شده تا حد امکان مطابق با نیازمندی های نظام پرداخت کشور باشد. این زیرساخت باید بتواند حریم خصوصی افراد حقیقی و حقوقی را در سطوح مختلف تأمین و تضمین نماید و راهکاری برای تعریف سطح دسترسی افراد و نهادهای مختلف را به انواع داده‌ها در اختیار داشته باشد و به‌گونه‌ای طراحی شود که در هر زمان امکان اعمال سیاست‌های مختلف بانک مرکزی در آن ممکن باشد.
به‌عبارتی در عین استفاده از مزایای زنجیره بلوک، مالکیت بانک مرکزی بر زیرساخت حفظ شود. هزینه‌های پیاده‌سازی، اجرایی و نگهداری ازجمله هزینه‌های دستیابی به اجماع و نگهداری داده‌ها می‌بایست بهینه باشد و زیرساخت توسعه‌یافته باید امکانات مرسوم را برای ممانعت از وقوع جرائم مالی دارا بوده و تعریف فعالیت‌هایی که در تضاد با قوانین کشور است در آن ممکن نباشد.
زیرساخت می‌بایست حداکثر انطباق را با مختصات فعلی بانکها و سایر متعاملین داشته و کمترین تغییرات را تحمیل نماید. به‌علاوه، قابلیت‌های توسعه‌یافته باید تا جای ممکن قالبمحور بوده و نیز امنیت زیرساخت می‌بایست در سطح قابل قبول فراهم گردد.
یکی دیگر از عناصر کلیدی، قابلیت توسعه ظرفیت شبکه زیرساخت است که لازم است قابلیت مدیریت تعداد زیاد تراکنش را داشته باشد. زیرساخت می‌بایست بتواند تغییرات احتمالی را به‌صورت برخط و بدون نیاز به توقف اعمال نماید و انعطاف‌پذیری زیادی داشته باشد تا توسعه محصولات و خدمات متنوع با ویژگی‌های مختلف را در خود جای دهد.
زیست‌بوم ریال دیجیتال
زیست‌بوم ریال دیجیتال می بایست بتواند مستقل از زیرساخت‌های پرداخت فعلی مانند سامانه‌های تسویه ناخالص آنی (ساتنا)، حواله بین‌بانکی پایا و شبکه الکترونیکی پرداخت کارتی(شاپرک) عمل نماید. بر این اساس، مختصات، زیست بوم و نقش های بازیگران حوزه ریال دیجیتال مبتنی بر معیارهای مذکور طراحی گردیده است که در ادامه سند به آن اشاره میگردد.
واسطه‌های توزیع در این معماری، بانکها و موسسات اعتباری دارای مجوز می‌باشند که ارتباط با کاربران نهایی را مدیریت می‌نمایند. این واسطه‌ها می‌توانند دفتر کل زیرساخت ریال دیجیتال یا همان پایگاه داده توزیع‌شده را نگهداری و به روزرسانی نمایند. ریال دیجیتال بانک مرکزی باتوجه به گستردگی عملیاتی، ذینفعان و بازیگران متعددی را به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم با خود همراه خواهد کرد. ذینفعان اصلی زیست‌بوم ریال دیجیتال شامل بانک مرکزی، بانکها و موسسات اعتباری، تامین‌کنندگان فناوری و کاربران عادی و تجاری هستند. این مدل از یک الگوی توزیع‌شده پیروی می‌کند و نقش راهبر زیست بوم را بانک مرکزی ایفاء خواهد کرد.
جایگاه قانونی و مشابهات
ریال دیجیتال بانک مرکزی پس از طی مراحل قانونی و اخذ مجوزهای لازم،در حجم مشخصی توسط بانک مرکزی تولید و در اختیار هیئت نظارت بر اندوخته اسکناس _ موضوع ماده ۲۱ قانون پولی و بانکی کشور _ قرار میگیرد. ریال دیجیتال تولید‌شده پس از تامین پشتوانه‌های لازم توسط بانک مرکزی، از زیر کلید هیئت خارج و منتشر شده و از این مرحله به بعد، هر واحد ریال دیجیتال، بدهی مستقیم بانک مرکزی به دارنده آن تلقی میشود. ریال دیجیتال منتشرشده عیناً همان ریال جاری کشور بوده و از نظر بانک مرکزی، همواره هر واحد از آن معادل یک ریال ارزش خواهد داشت. بنابراین مباحثی مانند نرخ برابری ریال و ریال دیجیتال، مازاد ارزش ریال دیجیتال نسبت به سایر انواع پول رایج کشور و عایدی سرمایه ناشی از نگهداری ریال دیجیتال فاقد موضوعیت خواهد بود. پس از انجام عملیات انتشار، ریال دیجیتال عملاً ازطریق کیف ریال دیجیتال بانک مرکزی در اختیار قرار گرفته و آماده توزیع بین بانکهای متقاضی خواهد بود. همان‌گونه که در بخش بعد تشریح خواهد شد، سازوکار توزیع ریال دیجیتال به بانکها مشابه توزیع اسکناس بین بانکها میباشد. لازم به ذکر است، در راستای انطباق حداکثری کارکرد ریال دیجیتال بانک مرکزی با اسکناس، پول دیجیتال بانک مرکزی ج.ا.ایران مطابق معماری مبتنی بر ارزش (یا توکن محور) پیاده‌سازی شده است؛ به این معنا که ریال دیجیتال افراد، توسط بانک نگهداری نمیشود و مالک ریال دیجیتال، در چارچوب ضوابط، امکان مبادله آن را به‌صورت همتابههمتا خواهد داشت.
سطوح ساختار توزیع
ساختار توزیع ریال دیجیتال، مستند به مصوبه شورای پول و اعتبار متشکل از دو سطح است. همان‌گونه که در بخش پیشین اشاره شد بانک مرکزی بهعنوان ناشر ریال دیجیتال و با الگوگیری از معماری دولایه ترکیبی، در گام اول، ریال دیجیتال را دراختیار لایه اول (بانکها) قرار می‌دهد. در لایه اول، اعضاء (بانکها) با بانک مرکزی در ارتباط بوده و قادر به نگهداری، انتقال و توزیع ریال دیجیتال با هدف پرداخت‌های خرد بین کاربران و مشتریان عادی و تجاری خود می‌باشند. همان‌گونه که عنوان شد، سازوکار توزیع ریال دیجیتال به بانکها، مشابه توزیع اسکناس بین بانکها میباشد. بنابراین ریال دیجیتال، در مقابل تامین مقدار متناظری اسکناس یا ذخایر ازسوی بانک متقاضی، در کیف ریال دیجیتال بانک متقاضی قرار خواهد گرفت. از آنجا که ریال دیجیتال همانند اسکناس، بدهی بانک مرکزی محسوب میشود، لذا حساب ریال دیجیتال برای عضو (بانک)، ماهیت بدهکار داشته و ریال دیجیتال در گروه موجودی های نقد طبقه بندی میشود. در لایه دوم نیز کاربران (کاربران عادی و تجاری) با لایه بالاتر از خود در ارتباط بوده و می‌توانند ازطریق تبدیل وجه نقد یا سپرده خود نزد بانکها به ریال دیجیتال، مقدار مشخصی ریال دیجیتال را به کیف ریال دیجیتال خود منتقل نمایند. به عبارت‌دیگر در لایه اول توزیع، بانکها و موسسات اعتباری متولی قرار دارند که همچون بانک مرکزی (راهبر زیست بوم) مجاز به نگهداری یک نسخه از دفتر کل توزیع‌شده و مشارکت در فرآیند تایید تراکنش های پلتفرم برنا بوده و امکان انجام انواع تراکنش‌ها را خواهند داشت. بانکها در این معماری وظیفه شناسایی مشتریان و سطح‌بندی آنها را نیز برعهده دارند. سایر اعضاء نیز عضو عادی شناخته شده که با واسطه‌گری یک عضو متولی، امکان انجام انواع تراکنش‌ها را خواهند داشت. در لایه دوم نیز کاربران باتوجه‌به درخواست و نوع کاربری، ازطریق نرم‌افزارهای مجهز به خدمات ریال دیجیتال (مانند همراه بانک) علاوه بر نگهداری امن از کلیدهای خصوصی خود، امکان انجام تراکنش را به‌صورت بلادرنگ خواهند داشت. بنابراین ریال دیجیتال مشتریان بانکها در حساب بانکی نگهداری نمیشود، بلکه در کیف ریال دیجیتال نزد خود مشتریان نگهداری گردیده و در اثر انجام تراکنش ریال دیجیتال، به کیفهای مختلف منتقل می‌شوند.
شکل سوم پول بانک مرکزی
ریال دیجیتال بانک مرکزی، در کنار ذخایر بانکها و اسکناس و مسکوک، شکل سوم پول بانک مرکزی است که منحصراً توسط بانک مرکزی به‌صورت دیجیتال منتشر شده و بدهی مستقیم بانک مرکزی محسوب میشود. ریال دیجیتال بانک مرکزی پس از انتشار و عرضه بهعنوان جزئی از پول محدود و همتای اسکناس و مسکوک خواهد بود؛ لذا کلیه قوانین مربوط به انتشار اسکناس در کشور، بر ریال دیجیتال بانک مرکزی نیز مترتب خواهد بود. ازآنجاکه ریال دیجیتال، به لحاظ ماهوی همان ریال جاری کشور است، لذا ازنظر بانک مرکزی هر واحد ریال دیجیتال همواره ارزشی معادل یک ریال خواهد داشت.
مشخصه های کلیدی ریال دیجیتال
به طور خلاصه هشت مشخصه کلیدی ریال دیجیتال به شرح ذیل قابل تعریف می باشند:
- ریال دیجیتال بانک مرکزی همانند اسکناس و مسکوک، کاربری عمومی دارد، به‌صورت دیجیتال در کیف ریال دیجیتال مشتریان قرار می گیرد و به‌صورت همتابههمتا قابل انتقال است.
- ریال دیجیتال مشتریان بانکها در حساب بانکی نگهداری نمیشود، بلکه در مشابهت با اسکناس، بدون نیاز به حساب بانکی در کیف ریال دیجیتال خود مشتریان نگهداری میگردد.
- ریال دیجیتال مبتنی بر توکن بوده و در آن از فناوری رمزنگاری استفاده شده است.
- امکان تبدیل یک به یک ریال دیجیتال به سایر انواع پول رایج کشور ازجمله اسکناس وجود دارد.
- ریال دیجیتال قابلیت اعمال سقف تراکنش و مقدار قابل نگهداری در کیف ریال دیجیتال را دارد.
- هیچ‌گونه سود یا بهره‌ای بر ریال دیجیتال توسط بانک نظام بانکی پرداخت نمیشود.
- ریال دیجیتال به‌منظور تسویه مبادلات خرد استفاده میشود و در هدف‌گذاری اولیه جهت اجرای آزمایشی، برای تسویه میان بانکها و اجرای سیاست‌های پولی کاربردی نخواهد داشت.
- ریال دیجیتال بانک مرکزی در عین دارا بودن قابلیت تبدیل دو سویه از/ به اسکناس و یا سپرده بانکی، قابلیت سپرده گذاری در قالب حساب ریال دیجیتال را ندارد.
ریال دیجیتال در صورت‌های مالی بانکها
همان‌گونه که بیان شد ریال دیجیتال ازطریق بانک های تجاری در اختیار عموم قرار میگیرد و همانند اسکناس و مسکوک بهعنوان یک دارایی برای بانکها و موسسات اعتباری کشور قلمداد می گردد که در کیف ریال دیجیتال بانک ذخیره و در طرف راست ترازنامه بانک ثبت گردیده و در گروه موجودی های نقد طبقه‌بندی میشود. دریافت ریال دیجیتال از بانک مرکزی توسط بانک تجاری مستلزم تبدیل بخشی از سپرده های آن بانک نزد بانک مرکزی به ریال دیجیتال است که در چارچوب ضوابط ابلاغی قابل انجام خواهد بود. با عنایت به مختصات و بازیگران تعریف‌شده برای حوزه ریال دیجیتال، موضوعات مطرح درخصوص برخی رمزارزها، ازجمله استخراج، عایدی سرمایه، ناشناسی هویت ها و پرداخت های برون‌مرزی، فاقد موضوعیت است. لازم به ذکر است که جزئیات هر یک از فرایندها مشتمل بر حدود، سقف‌ها، وظایف، مسئولیت ها و تعیین رویه‌ها در چارچوب ضوابط اجرایی مشخص گردیده است که در اختیار ذینفعان قرار خواهد گرفت.
مسئول تحلیل آثار اقتصادی
در تحلیل آثار اقتصادی انتشار ریال دیجیتال بانک مرکزی بر سازوکار سیاست‌گذاری پولی، توجه به این نکته ضروری است که نسخه حاضر ریال دیجیتال بانک مرکزی در درجه اول به‌منظور تقویت یا تضعیف سازوکار اشاعه پولی تعریف نگردیده است. بنابراین، تاثیر ریال دیجیتال بانک مرکزی بر سازوکار سیاست‌گذاری پولی نوعی تاثیر ثانویه (پسینی) است. این موضوع که آیا ریال دیجیتال بانک مرکزی تنها جایگزین بخشی از اسکناس و مسکوک در جریان خواهد بود یا کل پایه پولی قابلیت تبدیل به این نوع پول را دارد، بر آثار سیاستی انتشار ریال دیجیتال اثرگذار است. همچنین تعیین مولفه‌های مشخص‌شده در تعریف این پول نیز در تحلیل آثار سیاستی آن اهمیت دارد. بهعنوان مثال، سازوکار انتشار این نوع پول دیجیتال (مبتنی بر توکن) تا حد زیادی سبب ارتقای شفافیت مبادلات میگردد.
جمع‌بندی
به‌طورکلی ازآنجاکه ریال دیجیتال بانک مرکزی نوعی پول نقد دیجیتال با ارزش ثابت است که برای پرداخت‌های خرد مورد استفاده قرار میگیرد، لذا واجد آثار قابل‌توجهی بر سازوکار اشاعه پولی نخواهد بود.
انتظار میرود با تعریف این ابزار بهعنوان نوعی اسکناس، انتشار محدود آن، تعیین سقف های نگهداری و انتقال و نیز استفاده از اختیارات مربوط به تنظیم متغیرهای این ابزار، آثار پولی مرتبط بر توسعه ریال دیجیتال، محدود و قابل مدیریت باشد.
