انجمن تجارت الکترونیک اعلام کرده است ایران با ثبت بدترین عملکرد در سه شاخص اختلال، محدودیت و سرعت اینترنت در میان ۵۰ کشور بررسی‌شده، وضعیتی شبیه کشورهای فقیر و توسعه‌نیافته دارد، با این تفاوت که این وضعیت نتیجه تصمیم‌های خودخواسته مسئولان کشور است.
فاواپرس: انجمن تجارت الکترونیک در گزارش قبلی خود که واکنش‌های زیادی به دنبال داشت، ایران را قهرمان اینترنت بی‌کیفیت در جهان توصیف کرده بود. حال دقیقا ۶ ماه بعد، در گزارش دیگری از کیفیت اینترنت در ایران گفته ایران از عنوان قهرمانی خود دفاع کرده است.
انجمن تجارت الکترونیک، اینترنت ایران را پر اختلال، محدود و کند توصیف کرده و گفته است وضعیت اینترنت در کشور، شباهت زیادی به کشورهای فقیر و توسعه‌نیافته دارد اما با این تفاوت که بخش قابل توجهی از این مشکلات، خودخواسته است و ریشه در سیاستگذاری‌ها، اقدامات مدیریتی و اعمال قوانین دارد.
انجمن گفته است گلاویز شدن شهروندان و کسب‌وکارهای ایرانی با یکی از ناامن‌ترین و بی‌کیفیت‌ترین اینترنت‌های دنیا، مرگ تدریجی رویای توسعه اقتصاد دیجیتال و یونیکورن‌های دانش‌بنیان را رقم می‌زند.
رییس جمهور باید بیش از همه پاسخگو باشد
این گزارش، مسئولیت ذی‌نفعان مختلف در قبال این وضعیت را ترسیم کرده و به این جمع‌بندی رسیده است که رئیس جمهور باید بیش از هر مقام دیگری پاسخگو باشد.
انجمن برای اثبات این ادعا، مسئولیت‌های قانونی رئیس جمهور در این خصوص را برشمرده است: «ریاست شورای عالی امنیت ملی و تعیین رئیس شورای امنیت کشور، ریاست شورای عالی فضای مجازی و تعیین دبیر شورای عالی فضای مجازی، تعیین ۶ عضو از ۲ عضو کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه، تعیین وزیر ارتباطات و در نتیجه زیرمجموعه‌های آن شامل شرکت ارتباطات زیرساخت، سازمان تنظیم مقررات و افتا، تعیین و ریاست هیات دولت و تعیین گارگروه ویژه اقتصاد دیجیتال»
دفاع از عنوان قهرمانی
در این گزارش عنوان شده است با بررسی وضعیت اینترنت در سه شاخص اختلال، محدودیت و سرعت در میان ۵۰ کشور جهان، ایران از مجموعه ۱۵۰ امتیاز منفی ۱۴۲ امتیاز گرفته است و با اینکه نسبت به گزارش پیشین، امتیازهای منفی کمتری دریافت کرده است اما همچنان در صدر کشورهای با بدترین کیفیت اینترنت است.
انجمن برای سنجش شاخص‌های خود بازه فروردین ۱۴۰۲ تا آذر ۱۴۰۲ را انتخاب کرده است و به میلیون‌ها تست از probeهایی در ۱۶۵ کشور جهان استناد کرده است که میان ۱۰۰ کشور برتر از نظر GDP فقط از ۵۰ کشور اطلاعات کافی وجود داشته است. به همین دلیل برای افزایش دقت گزارش، رتبه‌بندی در میان این ۵۰ کشور انجام شده است.
همچنین به این نکته نیز اشاره شده که این گزارش بر اساس داده‌های مراجع بین‌المللی و تحلیل کارشناسان خبره زیرساخت اینترنت تهیه شده است و از نهادهای حاکمیتی و دولتی که باید پاسخگو باشند دعوت شده با ارائه شواهد علمی و داده‌های کمی، ادعاهای جایگزین خود را مطرح کنند.
عامل اصلی اختلال، اشباع تجهیزات فیلترینگ است
رده‌بندی این ۵۰ کشور از لحاظ شاخص اختلال، ایران را در رتبه ۴۷ نشان می‌دهد. کشورهایی مانند اندونزی، بنگلادش، اسرائیل و ایرلند از این لحاظ وضعیت بدتری نسبت به ایران دارند. جایگاه ایران در این شاخص وضعیتی نوسانی اما رو به بهبود داشته که تا آبان ۱۴۰۲ ادامه پیدا کرده است.
اختلال‌ها به دو دسته مقطعی و مستمر تقسیم شده‌اند. اختلال‌های مقطعی به دلایل طبیعی یا فنی و به صورت موردی رخ می‌دهد. انجمن تجارت الکترونیک گفته است: در حالت عادی می‌توان اختلال در شبکه بر اثر حوادث خارج از کنترل را عادی و اجتناب‌ناپذیر دانست اما زمانی که یک شرکت به تنهایی، انحصار اینترنت کشور را در دست دارد، دیگر نمی‌توان به اختلال‌های آن به چشم یک اختلال عادی نگاه کرد. همچنین از واکنش و اطلاع‌رسانی وزارت ارتباطات به عنوان گامی مثبت و رو به جلو یاد کرده است اما گفته است تا زمان رفع انحصار شرکت ارتباطات زیرساخت، اقدامات آتی برای جلوگیری از تکرار مشکل، اطلاع‌رسانی شده و علل فنی و دقیق این اختلال‌ها تحلیل شود.
گروه دوم اختلال‌ها اما تقریبا دائمی است و اوج آنها در ساعات اوج مصرف (هشت تا یازده شب) اتفاق می‌افتد. بررسی‌ها نشان می‌دهد در اردیبهشت ۱۸ درصد دامنه‌ها اختلال ۱۰ تا ۵۰ درصدی داشتند و درآبان و آذر ۱۴۰۲ این رقم به ۵ درصد کاهش یافته است. انجمن در این رابطه گفته است: «این روند باعث می‌شود به تاثیرگذاری اقدامات و نقدهای کارشناسی و همچنین تلاش وزارت ارتباطات برای بهبود وضعیت کیفیت اینترنت امیدوار شد.» البته روند کاهشی اختلال تا ماه مهر ادامه یافته است و بعد از آن در ماه‌های آبان و آذر متوقف شده است.
ایران در جدول کشورهای با بیشترین اختلال با میانگین حدود ۴۸ درصد از وب‌سایت‌های دچار اختلال، اولین کشور با بیشترین اختلال در ۹ ماه اخیر است.
بررسی ساعت به ساعت اختلال‌ها نشان می‌دهد میان ساعت ۱۷ تا ۲۳ و با اوج‌گیری مصرف، لایه‌های مختلف شبکه (دسترسی، انتقال و پهن‌باند بین‌الملل) اشباع شده و باعث بروز اختلال می‌شوند.
انجمن اما گفته است طبق گزارش‌های غیر رسمی‌ای که دریافت کرده است، عامل اصلی این اتفاق، اختلالی عملکردی و اشباع پردازنده‌های تجهیزات فیلترینگ است.
گزارش مذکور گفته است وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات باید بیش از هر نهاد دیگری پاسخگوی کیفیت اینترنت در ایران باشد؛ حتی اگر سیاست‌های تحمیلی و مشکلات در لایه دسترسی باعث بروز این اختلال‌ها باشند، تفاوتی در اصل مساله ایجاد نمی‌شود و وزارت ارتباطات باید با گزارش شفاف و داده‌محور به مردم، مشکلات را رفع و پیگیری کند.
بیشترین خاموشی مطلق اینترنت برای ایران است
انجمن، «محدودیت» اینترنت در ایران را به چهار سطح قطع کامل/ کنترل‌شده اینترنت، فیلترینگ، تحریم و مقررات داخلی طبقه‌بندی کرده و هر کدام را به شکل جداگانه بررسی کرده است.
طبق اعلام انجمن در نیمه اول سال ۲۰۲۳ ایرانیان بیشترین قطع و اختلال سراسری خودخواسته (سیاسی) اینترنت در تجربه کرده‌اند. ایران با ۱۴ بار قطعی در رتبه نخست است و بعد از آن هند با ۹ بار و پاکستان با ۳ بار ایستاده‌اند.
بدترین وضعیت در شاخص دوم یعنی فیلترینگ نیز به چشم می‌خورد. ایران با میانگین ۴۹.۵ درصد از وب‌سایت‌های فیلترشده حتی از چین با میانگین ۴۹.۴ درصد وضعیت بدتری دارد.
انجمن به داده‌های وب‌سایت Freedom on the Net نیز استناد کرده و گفته است شهروندان ایرانی از حیث دسترسی آزادانه به اینترنت بعد از چین و میانمار بدترین وضعیت را دارند. ایران در زیرشاخص‌های همین بررسی در مولفه رعایت حقوق شهروندان رتبه اول و در شاخص محدودیت (سانسور) رتبه چهارم را در میان کشورهای بررسی‌شده دارد.
ایران، چین و ترکمنستان تنها کشورهایی در جهان هستند که هر ۶ پلتفرم اجتماعی محبوب دنیا را فیلتر کرده‌اند: فیس‌بوک، توییتر، یوتیوب، اینستاگرام، تلگرام و واتس‌اپ. کره شمالی در میان این سه کشور دیده نمی‌شود زیرا تلگرام در این کشور فیلتر نیست.
این گزارش هشدار داده است فیلتر ماندن سرویس‌هایی مانند گوگل‌پلی که هیچ دلیل منطقی برای فیلتر بودن آنها وجود ندارد، تجهیزات دیجیتال شهروندان را به شدت ناامن و آسیب‌پذیر می‌کند.
همچنین انجمن لیستی پیشنهادی متشکل از ۲۰۰ وب‌سایت را برای رفع فیلتر تهیه کرده و گفته این لیست می‌تواند در اختیار کمیته فیلترینگ قرار بگیرد.
تحریم داخلی، تحریم خارجی
سطح سوم محدودیت‌ها در ایران اشاره به مشکلات ناشی از تحریم دارد. قوانین و چهارچوب‌های ضد انسانی نهادهای بین‌المللی باعث محدودیت گسترده دسترسی کاربران ایرانی شده است. انجمن گفته است برای رفع این مشکل، فهرستی شامل ۶۰۰ وب‌سایت که دسترسی IPهای ایران به آنها محدود شده است تهیه کرده و به آنها در مورد تاثیر این تحریم‌ها بر اختلال اینترنت و نقض حقوق شهروندی تذکر داده است. هر چند که این اقدامی نمادین است و برای ثمربخشی، نیاز به اقدامات گسترده حقوقی و رسانه‌ای بین‌المللی حس می‌شود.
سطح چهارم محدودیت‌ها به مقررات داخلی یا به تعبیر انجمن، خود فیلتری مربوط است. انجمن گفته است فیلتر کردن سایت‌های داخلی برای کاربران خارج از کشور از فیلترینگ نیز عجیب‌تر است. از میان ۱۰۰ وب‌سایت برتر دولتی ایران، ۵۷ وب‌سایت از خارج از کشور در دسترس نیست. انجمن به این سازمان‌ها نامه‌هایی رسمی ارسال کرده و عواقب این رویکرد را متذکر شده است.
به باور نگارندگان این گزارش، قوه قضائیه با وضع بسیاری از محدودیت‌ها از طریق دستور قضات یا بر اساس سیاست‌های غیرشفاف، غیرپاسخگو و ناکارآمد کمیته فیلترینگ، نقشی اساسی در محدودیت اینترنت در ایران دارد اما به نقش دولت نیز اشاره کرده است.
در این خصوص چهار انتقاد اصلی به دولت مطرح شده است. نخست گفتمان دور از واقعیت و معنازدایی مساله است که برای آن به سخن وزیر ارشاد استناد شده که گفته بود در ایران فیلتر نداریم. همچنین از مصاحبه‌های وزیر ارتباطات به عنوان «واگذاری مسئولیت به دیگری غیرپاسخگو» یاد شده است. مورد سوم محول کردن مسئولیت فیلترینگ به پلتفرم‌های خارجی است که در ایران شعبه تاسیس نمی‌کنند. آخرین انتقاد نیز اشاره به دستور بازنگری محدودیت‌ها بدون پیگیری دقیق و زمان‌بندی مشخص دارد.
انجمن در انتقاد از عملکرد کمیته فیلترینگ گفته است دولت با در دست داشتن نیمی از اعضای این نهاد باید مسئولیت رد درخواست رفع فیلتر گوگل‌پلی در این کمیته را بپذیرد.
اینترنت ایران در بارگذاری Google حدود ۳برابر کندتر شده
آخرین ضلع کیفیت اینترنت که در این گزارش بررسی شده، سرعت است. طبق داده‌های رادار کلادفلر، ایران از سه حیث پهنای باند، تاخیر و DNS بدترین وضعیت را در میان ۵۰ کشور مورد بررسی داشته است.
انجمن گفته آمارهای میزان پهنای باند بین‌الملل، تغییر آن در دولت و سرعت میانگین کاربران ایرانی در دسترسی به اینترنت بین‌الملل را از وزارت ارتباطات و شرکت ارتباطات زیرساخت پیگیری کرده اما موفق نشده است.
پایگاه آماری Google CrUX به عنوان مهم‌ترین مرجع بررسی سرعت بارگیری (load) اینترنت اعلام کرده است سرعت لود گوگل برای ایرانی‌ها طی ۵ سال اخیر ۳ برابر شده است و از ۲.۵ ثانیه در سال ۲۰۱۸ به ۶.۳۲۳ ثانیه در سال ۲۰۲۳ رسیده است.
همچنیندر بررسی پایگاه داده meter.net از لحاظ سرعت دانلود و آپلود و پینگ، ایران از میان ۱۰۰ کشور اول دنیا خارج شده است.
شرکت زیرساخت، گران‌فروش است
انجمن سرعت اینترنت در ایران را به سه عامل کلی مرتبط دانسته است. نخست پهنای باند بین‌المللی که در انحصار شرکت ارتباطات زیرساخت است و گزارش شفافی در خصوص آن منتشر نمی‌شود. دوم فناوری‌های نوین مانند 5G و فیبر نوری که به شکل قابل قبولی در حال توسعه است سوم، مدل اقتصادی که هم مردم و هم اپراتورهای ثابت و همراه از آن ناراضی هستند.
در توضیح این مدل اقتصادی ناکارآمد ابتدا به قیمت بالای پهنای باند انحصاری شرکت ارتباطات زیرساخت اشاره شده است. در بخشی از گزارش می‌خوانیم: «انحصار تامین و فروش پهنای باند در ایران در اختیار شرکت ارتباطات زیرساخت است. مجموعه‌ای که اگرچه اینترنت را ارزا‌ن‌‌تر از برخی کشورهای همسایه همچون امارات می‌خرد اما چندین برابر قیمت کشورهای توسعه یافته می‌فروشد.»
انجمن به ناترازی پهنای باند بین‌الملل به عنوان تابعی از وضعیت فیلترینگ اشاره کرده و از اعلام نشدن وضعیت پهنای باند بین‌الملل انتقاد کرده است. طبق تخمین کارشناس‌ها، پهنای باند بین‌الملل از ۸ ترابیت بر ثانیه در انتهای دولت دوازدهم، اکنون به ۶ ترابیت بر ثانیه رسیده است.
مورد موثر سوم، تجهیزات فیلترینگ است که هزینه آن را مردم فیلترشده پرداخت می‌کنند. بنا بر گفته برخی افراد متخصص، اپراتورها برای توسعه ۱۰ گیگابیت بر ثانیه باید حدود ۱۰ میلیارد تومان برای تجهیزات فیلترینگ هزینه کنند.
طبق ادعای این گزارش، تجهیزات فیلترینگ در دولت سیزهم در لایه دسترسی اپراتورهای همراه نیز نصب شده و نصب آنها در اپراتورهای ثابت هم آغاز شده است.
دستاوردهای گزارش اول انجمن
این گزارش در یک بخش جداگانه به تغییراتی که پس از گزارش پیشین رخ داد پرداخته است. مورد اول کاهش اختلال از دامنه Bing است که پاییز امسال به شکل چشم‌گیری کاهش یافته است.
همچنین بررسی‌ها حاکی از رفع اختلال‌ها در دسترسی به کلادفلر است که از ابتدای پاییز ۱۴۰۲ انجام شده است. همچنین از ساعت ۵:۳۰ روز ۳۰ مرداد اختلال پروتکل HTTPv3.0 برطرف شد و با افزایش چشم‌گیر مصرف، حدود ۳۲ درصد ترافیک اینترنت کشور را تشکیل داد. این پروتکل یک بار دیگر، ۲۵ آذر ماه مجددا قطع و بعد از یک روز وصل شد که اطلاع‌رسانی انجمن و پوشش رسانه‌ای این اتفاق در این مساله موثر بوده است.
همچنین بهبود نسبی سرعت و تاخیر در بارگذاری اینترنت و کاهش نسبی اختلال‌ها به عنوان موارد دیگر مطرح شده است.
درخواست اصلاح ساختار و رویه
در بخش پایانی این گزارش، انجمن تجارت الکترونیک تهران، درخواست‌های خود برای بهبود این وضعیت را از نهادهای مختلف آورده است.
از جمله اینکه از کارگروه تعیین مصادق محتوای مجرمانه و شورای عالی فضای مجازی خواسته قوانین فیلترینگ را اصلاح کنند، از مجلس و شورای عالی فضای مجازی خواسته است ساختار کمیته فیلترینگ با هدف پاسخگویی و شفافیت اصلاح شود، از کمیته فیلترینگ خواسته است شفافیت در عملکردش را افزایش دهد و از کمیسیون تنظیم مقررات و شرکت ارتباطات زیرساخت خواسته به گران‌فروشی پهنای باند بین‌الملل پایان دهد.